شیراز فقط شهر شعر و بهارنارنج نیست؛ اینجا تاریخ هم نفس میکشد. وسط شلوغی شهر و قدمزدن در خیابانهایش، ناگهان بنایی آجری و صبور چشم شما را میگیرد: ارگ کریمخان. قلعهای که در گذشته نهفقط خانهی یک پادشاه، بلکه قلب تپندهی حکومتی بود که با وجود عمر کوتاهش، اثر عمیقی در معماری، فرهنگ و مدیریت ایران گذاشت. اگر اهل تاریخ، معماری یا فقط عاشق کشف جاهای خاص هستید، ارگ کریمخان یکی از همان مقصدهاییست که باید ببینید، نه فقط بخوانید.
کریمخان زند وقتی شیراز را پایتخت انتخاب کرد، این ارگ را هم ساخت تا هم محل زندگیاش باشد، هم مقر حکومتیاش. ترکیبی از شکوه نظامی و آرامش مسکونی در معماری این بنا بهوضوح دیده میشود. سال ۱۱۸۰ هجری قمری بود که بنای ارگ آغاز شد؛ مصالحش از بهترین منابع داخلی و حتی خارجی تامین شد و ساخت آن به معماران درجهیک سپرده شد. کریمخان نمیخواست فقط یک قصر داشته باشد؛ او یک قلعه میخواست که در عین استحکام، باصفا باشد. در طول زمان، این ارگ تغییر نقش داد؛ از دارالحکومهی قاجار تا زندان پهلوی، اما این بنا ایستاد و هنوز هم ایستاده است.ارگ کریمخان تلفیقی از معماری نظامی و سکونتیست. از بیرون، نمایی ساده با دیوارهای کنگرهدار و چهار برج آجری ۱۴ متری دارد که حس قلعهای مستحکم را القا میکند. اما کافیست وارد شوید تا فضا عوض شود: ایوانهای سنگی، اتاقهایی با پنجرههای ارسی، آبنماها، حوضها و تزئیناتی که هنوز هم رد زیبایی گذشته را حفظ کردهاند. در گذشته این ارگ خانهی شاه و قلب حکومت بوده و امروز یکی از جاهای دیدنی شیراز و بخشی از حافظهی ملی ایران است.
یکی از امتیازهای بزرگ ارگ کریمخان، موقعیت مکانی آن است. این بنای تاریخی در قلب شیراز قرار دارد؛ جایی که تاریخ، زندگی روزمره و گردشگری در یک نقطه تلاقی پیدا میکنند. کافیست از هر کجای شهر بخواهید حرکت کنید، مسیر رسیدن به ارگ ساده و سرراست خواهد بود. ارگ کریمخان در ابتدای خیابان کریمخان زند و نبش میدان شهرداری واقع شده است. این نقطه یکی از شناختهشدهترین مکانهای شهریست و دسترسی به آن حتی برای گردشگرانی که اولینبار به شیراز سفر میکنند، بسیار آسان خواهد بود. اگر با خودروی شخصی به شیراز سفر کردهاید، باید بدانید که ارگ کریمخان پارکینگ اختصاصی ندارد و بهدلیل موقعیت پرتردد آن، ممکن است یافتن جای پارک در اطراف کمی زمانبر باشد. بهتر است در خیابانهای اطراف مانند خیابان هجرت یا خیابان لطفعلیخان زند بهدنبال فضای پارک باشید. در مقابل، استفاده از مترو، اتوبوس یا تاکسی انتخابی آسانتر و کمدردسرتر خواهد بود. با چند دقیقه پیادهروی از ایستگاههای مرکزی به راحتی میتوانید خود را به ارگ برسانید.
آدرس کامل: استان فارس، شیراز، خیابان کریمخان زند، میدان شهدا (میدان شهرداری)، ابتدای خیابان هجرت
برای مشاهده موقعیت دقیق، کافیست روی ارگ کریمخان شیراز کلیک کنید.
اگر قصد دارید ارگ کریمخان را از نزدیک ببینید، بهتر است پیش از برنامهریزی با ساعات بازدید و هزینه ورودی آن آشنا باشید. این اطلاعات به شما کمک میکند تا بازدیدی بدون دغدغه داشته باشید و زمان خود را بهدرستی مدیریت کنید. ارگ کریمخان در بیشتر روزهای سال پذیرای بازدیدکنندگان است. برای رسیدن به شیراز از پایتخت، بلیط هواپیما تهران شیراز یکی از گزینههای رایج است.
بازدید در روزهای تعطیل رسمی (بهجز ایام خاص مانند تاسوعا، عاشورا، یا ۲۸ صفر) هم امکانپذیر است.
قیمت بلیط برای گردشگران ایرانی و خارجی
این نرخها ممکن است بر اساس تصمیمات میراث فرهنگی یا مناسبتهای خاص دچار تغییر جزئی شوند.
در برخی مناسبتهای ملی یا فرهنگی، مانند روز جهانی گردشگری (۵ مهر) یا هفته میراث فرهنگی، بازدید از ارگ کریمخان بهصورت رایگان برگزار میشود. همچنین گاهی برای دانشآموزان، دانشجویان یا تورهای آموزشی، تخفیفهایی در نظر گرفته میشود که لازم است از پیش هماهنگ شود.
ارگ کریمخان فقط یک بنای تاریخی نیست؛ ترکیبی هوشمندانه از قدرت و زیباییست. جایی که معماری نظامی با فضای زندگی سلطنتی در هم تنیده شده و نشانی از دقت، سلیقه و آیندهنگری کریمخان زند را در دل خود دارد. اگر از طریق تور شیراز به این شهر آمدهاید، بازدید از این بنا را در هم در برنامه جداگانه خود قرار دهید. معماری ارگ از نوع درونگرا است؛ یعنی نمای بیرونی ساده و بدون تجملات، اما فضای داخلی با ظرافت آراسته شده است. سبک معماری آن متاثر از الگوهای اصفهانیست. ارگ مستطیلی شکل با مساحتی حدود ۱۳ هزار متر مربع و زیربنایی نزدیک به ۴ هزار متر دارد. در ساخت این مجموعه، از آجر، سنگ آهک گندمک، کاشی هفترنگ، چوب سرو و ملات سنتی استفاده شده است. این ترکیب باعث شده بنایی با استحکام بالا و جلوهای ماندگار شکل بگیرد.
چهار برج آجری ۱۴ متری در چهار گوشه ارگ قرار دارد که بهصورت سهطبقه ساخته شدهاند. برجها از بیرون حالوهوای نظامی دارند اما در داخل، اتاقهایی برای نگهبانان و محل نگهداری اسلحه دیده میشود. دیوارهای بلند آجری با ارتفاعی نزدیک به ۱۲ متر، خندقهایی در اطراف و جانپناههایی برای دیدهبانی، نمایانگر کارکرد دفاعی ارگ هستند. جالب اینکه یکی از برجها کمی کج شده و همین موضوع آن را به یکی از جذابترین عناصر معماری قلعه کریم خان زند تبدیل کرده است.
بخش مسکونی ارگ در سه ضلع شمالی، جنوبی و غربی قرار دارد و هر ضلع شامل یک ایوان ستوندار، راهروهایی دو طبقه و مجموعهای از اتاقهاست. در میان آنها، شاهنشینها برجستهترند. این اتاقهای بزرگ با نورگیری مناسب، سقف بلند و تزئینات خاص طراحی شدهاند و هرکدام برای فصلی از سال کاربرد داشتهاند. مثلا شاهنشین شمالی مناسب زمستان، شاهنشین غربی برای تابستان و شاهنشین جنوبی چهار فصل بوده است.
در بخش جنوب شرقی ارگ، حمامی اختصاصی قرار دارد که یکی از اولین نمونههای حمام سلطنتی به این سبک در ایران است. رختکن هشتضلعی، حوض میانی، ستونهای سنگی یکپارچه با نقشونگار و گرمخانهای با خزینه، از ویژگیهای این بخش هستند. سیستم گرمایشی هوشمندانهای در زیر کف حمام تعبیه شده که با نام گربهرو شناخته میشود و باعث گرم ماندن فضا میشده است.
در دل حیاط مرکزی، حوضهایی سنگی با طراحی زیبا و آبراهههایی در امتداد آنها دیده میشود. این حوضها با سنگ مقاوم «اتابک» ساخته شدهاند. در گذشته، آب از قنات رکنآباد به این مجموعه هدایت میشد. برای جلوگیری از راکد ماندن آب، فوارههایی کوچک درون حوضها تعبیه شده بود که جریان مداوم را ایجاد میکرد.
بر خلاف ظاهر ساده بیرونی، فضای داخلی اتاقها و تالارها با نقاشیهای دیواری الهامگرفته از سبک صفوی، گچبریهای مقرنسدار، کاشیکاریهای هفترنگ و پنجرههای ارسی با شیشههای رنگی تزئین شده است. در طاقچهها و سرستونها طرحهایی از گل، پرنده و نقشهای اسلیمی دیده میشود. متاسفانه بخشی از این تزئینات در دورههای قاجار و پهلوی آسیب دیده یا با گچ پوشانده شده، اما هنوز هم رد زیبایی و هنر آن دوره بهچشم میخورد.
پشت دیوارهای بلند و برجهای سر به فلک کشیدهی ارگ کریمخان، داستانی از اقتدار، بیمهری و باززندهسازی نهفته است. بنایی که در گذر زمان، چهرههای متفاوتی به خود گرفت؛ از مقر حکمرانی گرفته تا زندان که امروز بهعنوان یکی از نمادهای تاریخی شیراز، نفس میکشد. سال ۱۱۸۰ هجری قمری، کریمخان زند که شیراز را بهعنوان پایتخت حکومتش برگزیده بود، دستور ساخت این ارگ را صادر کرد. هدف او ایجاد مجموعهای مشابه میدان نقشجهان اصفهان بود؛ با ارگی در غرب میدان توپخانه (میدان شهرداری امروزی)، بازار وکیل در شرق، دیوانخانه در شمال و مسجد و حمام وکیل در جنوب. ارگ، نهفقط محل اقامت او بلکه نمادی از نظم، قدرت و معماری یک دوره کوتاه اما اثرگذار در تاریخ ایران شد.
با پایان دوره زندیه و روی کار آمدن قاجار، سرنوشت ارگ تغییر کرد. هرچند آقامحمدخان قاجار بسیاری از آثار زندیه را تخریب کرد، ارگ از این سرنوشت تلخ در امان ماند و تبدیل به دارالحکومهی امرای فارس شد. در این دوران، دخالتها و مرمتهای ناهماهنگ، بخشی از اصالت بنا را خدشهدار کرد. در دوره پهلوی، کاربری ارگ بهکلی دگرگون شد و به زندان شهربانی تغییر یافت. برای این منظور، تالارها را به سلولهای دو طبقه تبدیل کردند، نقاشیها را با گچ پوشاندند، و حتی در برابر پنجرههای ارسی دیوار کشیدند. این دوران را میتوان یکی از تلخترین فصلهای حیات این بنا دانست. سرانجام در سال ۱۳۵۰، ارگ از چنگال فرسایش رها شد و به اداره فرهنگ و هنر وقت سپرده شد. یک سال بعد، در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱، با شماره ثبت ۹۱۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت رسمی، نقطهی عطفی بود برای آغاز روند مرمت، بازسازی و بازگرداندن شکوه گذشته به ارگ کریمخان.
امروز ارگ کریمخان، دیگر نه محل قدرت است و نه پادگان یا زندان؛ بلکه بهعنوان موزه بزرگ فارس، یکی از مقصدهای اصلی گردشگران داخلی و خارجی در شیراز به شمار میرود. بازدید از این ارگ، فرصتی است برای لمس تاریخی که هم شکوه داشته و هم رنج، اما درنهایت باقی مانده تا روایت کند. اگر که قصد بازدید از شیراز و سپس سفر به جنوب را دارید، میتوانید سفر خود را با بلیط شیراز به کیش هم برنامهریزی کنید.
اگر از روبهرو یا از زاویهای خاص به ارگ کریمخان نگاه کنید، ممکن است تعجب کنید که یکی از برجها کاملا صاف نیست. برج شمالشرقی ارگ کریمخان بهطرز محسوسی کج شده و همین ویژگی، آن را به یکی از شاخصترین بخشهای این بنای تاریخی تبدیل کرده است. بر اساس بررسیهای فنی، علت اصلی کجشدن این برج، به نشست زمین در هنگام ساخت بازمیگردد. خاک زیر این قسمت از ارگ نسبت به دیگر بخشها مقاومت کمتری داشته و با گذشت زمان، بهدلیل وزن زیاد برج و تغییرات زیرسطحی، باعث انحراف تدریجی آن شده است.
جالب است بدانید معماران دوره زندیه، هنگام مواجهه با این مشکل، بهجای تخریب و ساخت مجدد، تصمیم گرفتند محل برج را چند متر جابهجا کنند؛ همین تصمیم، فرم ذوزنقهای ارگ را هم تا حدی توجیه میکند. برای گردشگران که به کشورهای حاشیه خلیج همیشه فارس مثل امارات سفر میکنند، بلیط هواپیما دبی شیراز گزینهای مناسب است.
کجی این برج تا حدی مورد توجه قرار گرفته که برخی آن را برج پیزای ایران لقب دادهاند. در سالهای اخیر، نگرانیهایی درباره پایداری آن مطرح شده بود، اما بررسیهای مهندسی نشان دادهاند که وضعیت برج تثبیت شده و خطری از نظر ایمنی وجود ندارد. از طرفی، این ویژگی غیرمنتظره باعث شده گردشگران کنجکاوتر شوند؛ خیلیها بدون اینکه از تاریخ ارگ چیزی بدانند، فقط برای دیدن این برج کج و عکس گرفتن با آن وارد محوطه میشوند.
دیدن عکسهای ارگ کریمخان شاید نتواند جای تجربهی حضور در آن را بگیرد، اما بدون شک شما را یک قدم به سفر به شیراز نزدیکتر میکند. در ادامه، گالری تصاویری از این بنای تاریخی را آماده کردهایم که هم چشمانداز بیرونی ارگ را نشان میدهد و هم شما را با جزئیات فضای داخلی آن آشنا میسازد. اگر بعد از دیدن تصاویر قصد برنامهریزی برای سفر دارید، بلیط هواپیما شیراز را حتما چک کنید.
عکس نمای بیرونی ارگ
عکس داخل ارگ و تزئینات
عکسهای قدیمی ارگ کریمخان زند
هر بنای تاریخی فقط مجموعهای از آجر و سنگ نیست؛ آنچه ماندگارش میکند، ردپایی است که در حافظهی جمعی مردم باقی میگذارد. ارگ کریمخان هم از این قاعده مستثنی نیست. سالها حضور در بطن زندگی شهری و تاریخی شیراز، باعث شده این بنا وارد روایتها، شعرها و داستانهای عامهپسند شود. یکی از معروفترین اشعار درباره این بنا را منصور رستگار فسایی، شاعر معاصر، سروده که با لحن حماسی و اندوهبار، از شکوه گذشته ارگ و رنجهایی که در گذر زمان بر آن رفته، روایت میکند. در بخشی از این شعر آمده:
ارگ کریم خانی
از قصهها که دانی، از رنج و شادمانی
گو با من ار توانی…
در این شعر، ارگ شخصیتی زنده دارد. مثل یک شاهد خاموش، از روزهای شکوه سلطنت تا سالهای سرد زندان بودن، حرف میزند. این شعر در میان شیرازیها بسیار شناخته شده است و حتی گاهی به دیوارهای یادبود یا بروشورهای محلی راه پیدا میکند. همچنین در حافظهی محلی، ارگ کریمخان فقط محل اقامت پادشاه یا زندان نبوده، بلکه همیشه جایی رازآلود هم بوده است.
برخی از روایتها میگویند تونلهایی زیر ارگ وجود داشته که آن را به دیگر بخشهای مهم شهر، مانند بازار و حمام وکیل، متصل میکرده است. البته این گفتهها تاکنون بهصورت رسمی تایید نشدهاند اما در ذهن مردم، هنوز این مسیرهای پنهانی بخشی از جذابیت اسرارآمیز ارگ هستند. در سالهای دور، برخی ساکنان شیراز باور داشتند که ارگ در نیمههای شب صداهایی از گذشته را با خود حمل میکند؛ زمزمهی نگهبانان، صدای ارابه، یا نفسهای محبوس در سلولها. شاید این فقط خیال باشد، اما بخشی از جادوی تاریخی همین است.
بازدید از ارگ کریمخان اغلب آغاز یک گشتوگذار جذاب در بافت تاریخی شیراز است. در فاصلهای بسیار نزدیک به ارگ، چند جاذبهی مهم و محبوب دیگر قرار دارند که همگی ریشه در دوره زندیه دارند و بهنوعی بخشی از پروژه شهرسازی کریمخان زند بودهاند. برخی گردشگران حتی شیراز را بهعنوان نقطه شروع سفرهای بینالمللی خود انتخاب میکنند و از اینجا بهسمت مقاصدی مثل استانبول ادامه مسیر میدهند؛ اگر شما هم چنین برنامهای دارید، پرواز شیراز به استانبول یکی از گزینههای در دسترس و محبوب است.
بازار وکیل در فاصله کمتر از ۵ دقیقه پیادهروی از ارگ قرار دارد. این بازار تاریخی با معماری طاقضربی، سقفهای بلند، چهار سوق مرکزی و حجرههایی منظم، یکی از شاهکارهای معماری دوره زندیه است. در بازار وکیل، میتوانید انواع صنایعدستی شیراز از جمله خاتمکاری، قالی، گلیم، نقرهکاری، ادویهجات، عطرهای سنتی و ترمه را ببینید و خرید کنید. قدمزدن در این بازار، تجربهای فراتر از خرید است؛ انگار بخشی از تاریخ را لمس میکنید.
این حمام درست کنار بازار وکیل واقع شده و با طراحی هوشمندانه، نشاندهنده پیشرفت معماری بهداشتی در دوره زندیه است. حمام دارای سربینه (رختکن) با گنبد مرکزی و نورگیرهای شیشهایست که نور طبیعی را بهزیبایی در فضا پخش میکنند. بخش گرمخانه، خزینه، تزئینات آهکبری، سنگهای مرمر کف و ردیفهای منظم سکوها، همه به شما نشان میدهند که حمام در آن زمان صرفا مکانی برای شستوشو نبوده، بلکه محلی برای گفتوگو، معاشرت، خالکوبی، حجامت و حتی جشنهای خانوادگی بوده است.
در ضلع شرقی میدان شهرداری و فقط چند قدم آنسوتر از ارگ، موزه پارس یا همان باغ نظر قرار دارد. بنایی زیبا با گنبدی مزین به کاشیکاری هفترنگ که در دل خود آرامگاه کریمخان زند را جای داده است. موزه پارس مجموعهای از آثار تاریخی، سکههای قدیمی، شمشیرها، نسخههای خطی و تابلوهای مینیاتور را در خود نگه میدارد. این مکان، هم زیارتگاه است برای آنان که به احترام وکیلالرعایا میآیند و هم محل تماشای هنر و فرهنگ ایران در گذر تاریخ.
اگر بعد از بازدید بهدنبال خنکی و طعمی متفاوت هستید، سری به پشت ارگ بزنید. در کوچهپسکوچههای پشتی، چند فالودهفروشی قدیمی هست که سالهاست مردم محلی و گردشگران را با طعم ناب فالوده شیرازی میزبانی میکنند. فالوده شکرریز از معروفترینهاست. فالودهی یخی با رشتههای نشاسته، کمی عرقنارنج یا لیمو و گاهی مخلوط با بستنی زعفرانی، ترکیبی است که مزهاش تا مدتها زیر زبانتان میماند. خوردن فالوده، جزو تجربههای واجب شیرازگردیست.
اگر بخواهید در نزدیکی ارگ اقامت داشته باشید تا صبحها فقط با چند قدم پیادهروی به قلب تاریخ شیراز برسید، انتخابهای خوبی پیش رو دارید. در اطراف میدان شهرداری و خیابان کریمخان زند، چند هتل معروف و اقامتگاه راحت وجود دارد که از نظر موقعیت مکانی عالی هستند برای رزرو هتل شیراز گزینههای مناسبی محسوب میشوند.
هتل پارس یکی از معروفترین و باسابقهترین هتلهای شیراز است. این هتل چهار ستاره در خیابان کریمخان زند قرار دارد و فاصله آن تا ارگ فقط حدود ۵ دقیقه با خودرو یا ۱۵ دقیقه پیادهروی است.
امکانات: رستوران ایرانی و فرنگی، کافیشاپ، پارکینگ اختصاصی، فضای سبز و خدمات تور.
ویژگی خاص: دسترسی آسان به مراکز خرید و بازار وکیل.
هتل زندیه یک هتل پنجستاره مدرن و لوکس است که تنها ۵۰۰ متر تا ارگ فاصله دارد. طراحی داخلی آن تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و امکانات روز دنیاست.
امکانات: سونا، جکوزی، حمام سنتی ایرانی، سالن ورزشی، رستوران سنتی و کلاسیک.
ویژگی خاص: نزدیکی به ارگ، بازار وکیل، موزه پارس و ایستگاه مترو.
این هتل چهار ستاره در خیابان رودکی قرار گرفته و حدود ۱۰ دقیقه پیادهروی تا ارگ فاصله دارد. محیطی آرام، پرسنل خوشبرخورد و فضای داخلی شیک از ویژگیهای این هتل است.
امکانات: صبحانه رایگان، ترانسفر فرودگاهی، اتاقهای خانوادگی.
ویژگی خاص: مناسب افرادی که به دنبال اقامت باکیفیت و قیمت متعادل هستند.
هتل حافظ یک اقامت اقتصادیتر با امکانات خوب و موقعیت عالی است. فقط با ۵ دقیقه پیادهروی به ارگ کریمخان میرسید.
امکانات: رستوران، اینترنت رایگان، پارکینگ.
ویژگی خاص: مناسب برای گردشگرانی که میخواهند بیشتر هزینه را صرف دیدن شهر کنند تا اقامت.
در مجموع، اگر هدفتان از سفر، دسترسی آسان به جاذبههای تاریخی شیراز و تجربهی فضای قدیمی شهر است، اقامت در یکی از این هتلها تصمیمی هوشمندانه خواهد بود.
ساخت ارگ در سال ۱۱۸۰ هجری قمری (برابر با حدود ۱۷۶۶ میلادی) به دستور کریمخان زند آغاز شد؛ یعنی زمانی که شیراز را پایتخت رسمی حکومت خود اعلام کرد. با توجه به تاریخ ساخت، این بنا اکنون حدود ۲۵۰ سال قدمت دارد. در طول این دو و نیم قرن، ارگ بارها تغییر کاربری داده اما همچنان استوار باقی مانده است. چون این ارگ به فرمان کریمخان زند ساخته شد و محل زندگی و حکومت شخص او بوده، بهمرور بهنام او شهرت یافت. مردم شیراز هم از ابتدا آن را «ارگ کریمخانی» یا «ارگ وکیل» صدا میزدند.
بازدید از ارگ میتواند برای کودکان هم جذاب باشد؛ بهویژه دیدن برجها، پنجرههای رنگی، حوضها و فضای باز حیاط. البته بهدلیل پلهها و بخشهایی با سطح ناهموار، همراهی نزدیک والدین برای کودکان خردسال توصیه میشود. بازدید از ارگ آزاد است و نیازی به راهنما ندارد؛ اما اگر میخواهید از جزئیات معماری، تاریخچه و داستانهای پنهان بنا باخبر شوید، استفاده از راهنماهای رسمی گردشگری یا اپلیکیشنهای راهنمای صوتی توصیه میشود. در برخی ایام، تورهای ویژه با راهنمای محلی در محوطه برگزار میشود که تجربهای عمیقتر از بازدید برای شما رقم خواهد زد.
اگر تصمیم دارید بازدید از ارگ کریمخان را به یکی از خاطرهانگیزترین بخشهای سفر به شیراز تبدیل کنید، چند نکته ساده ولی مهم را بهتر است از قبل بدانید. این توصیهها، تجربه شما را لذتبخشتر و حرفهایتر خواهند کرد.
اگر ترجیح میدهید بازدیدی بیدغدغه و عمیقتر از ارگ و دیگر جاذبههای زندیه داشته باشید، تورهای اختصاصی طاهاگشت گزینهای عالی هستند. با همراهی راهنمای محلی و برنامهریزی دقیق، از ارگ کریمخان، بازار وکیل، حمام وکیل و حتی تجربه فالودهخوری سنتی در پشت ارگ لذت خواهید برد. برای رزرو یا کسب اطلاعات بیشتر درباره تورهای شیراز، به بخش تورهای داخلی طاهاگشت مراجعه کنید.